Okres wiosenny i letni obfituje w słońce, dlatego niezbędne jest zrozumienie, czym jest fototoksyczność olejków eterycznych i jak stosować je bezpiecznie, by uniknąć nieprzyjemnych konsekwencji.
Fototoksyczność, wywołana przez niektóre olejki eteryczne, jest jedną z dobrze udokumentowanych i przewidywalnych reakcji toksycznych. Może ona wystąpić po nałożeniu olejku bezpośrednio na skórę, która następnie jest eksponowana na światło słoneczne lub promieniowanie UV, takie jak to w solarium. Fototoksyczność, określana również jako fotoirytacja, może wywołać reakcję skórną znaną jako fototoksyczne zapalenie skóry lub fotodermatoza.
Na szczęście, tylko nieliczne olejki eteryczne zawierają cząsteczki zdolne do wiązania się z DNA komórek skóry. Kiedy tak potraktowana skóra zostanie wystawiona na promieniowanie UV, może dojść do uszkodzenia lub śmierci komórek, co z kolei może spowodować nieprzyjemne reakcje, podobne do oparzeń. Na szczęście przestrzegając środków ostrożności, jesteśmy w stanie całkowicie zapobiec tego typu poparzeniom.
Dlaczego niektóre rośliny mają fototoksyczne właściwości?
W uproszczeniu: jest to forma ochrony przed szkodnikami i roślinożercami.
A jakie nieprzyjemne konsekwencje może nieść za sobą fototoksyczność?
Najłatwiej opisać to na prawdziwym przykładzie osoby sprzedającej drinki na słonecznej plaży, która do napojów dodawała świeże cytrusy, wyciskając z nich sok. Zawarty w skórkach cytrusów olejek eteryczny w wystarczającej ilości mógł spowodować reakcje widoczne na poniższych zdjęciach. Efekty takiej reakcji rozwijają się przez kilka dni i mogą być bardzo nieprzyjemne, zaś leczenie poparzeń może być długotrwałe.
Niestety, reakcje fototoksyczne są zdradliwe – początkowo nie towarzyszą im ani ból, ani zaczerwienienie, a więc nie jesteśmy świadomi problemu. Oparzenia tego typu rozwijają się przez godziny i mogą trwać przez dni. Jeśli nałożymy olejek eteryczny zawierający substancję fototoksyczną na skórę i w ciągu 12–18 godzin wystawimy się na działanie promieni UV, możemy spodziewać się reakcji fototoksycznej i jej nieprzyjemnych następstw w kolejnych dniach.
Skutki fototoksyczności mogą być zróżnicowane i zależą od wielu czynników, takich jak stopień ekspozycji na światło UV, rodzaj i ilość użytego olejku eterycznego oraz indywidualne cechy skóry. Początkowa reakcja może przejawiać się jako zaczerwienienie i obrzęk, podobnie jak w przypadku łagodnego oparzenia słonecznego. W bardziej zaawansowanych przypadkach mogą powstać pęcherze i intensywne zapalenie, a nawet martwica tkanki. Czasami dochodzi również do trwałych zmian pigmentacyjnych, takich jak ciemne plamy. W najgorszym scenariuszu, głębokie uszkodzenie DNA komórek skóry może prowadzić do długotrwałych zmian zdrowotnych, w tym zwiększenia ryzyka rozwoju nowotworów skóry.
Warto pamiętać, że reakcje fototoksyczne związane są zwykle z bezpośrednią aplikacją olejku na skórę. Z tego względu świadome stosowanie olejków oraz przestrzeganie odpowiednich środków zapobiegawczych, takich jak unikanie ekspozycji na słońce po użyciu olejków zawierających furanokumaryny, odpowiednie rozcieńczanie, stosowanie filtrów UV, czy wybieranie olejków o niskiej zawartości tych związków, może skutecznie zmniejszyć ryzyko niepożądanych efektów.
Jakie substancje odpowiadają za fototoksyczność olejków eterycznych?
Fototoksyczne substancje w roślinach to przede wszystkim furanokumaryny. Istnieje wiele furanokumaryn o różnym stopniu fototoksyczności. Jedną z najbardziej znanych jest bergapten, który występuje w największych stężeniach w olejku z bergamotki. Ryzyko poparzeń może zostać zminimalizowane przez stosowanie olejku z bergamotki pozbawionego bergaptenu, znanego również jako Bergapten Free lub FCF (furocoumarin-free).
Najwięcej furanokumaryn znajduje się w olejkach eterycznych z cytrusów, które w większości są wyciskane na zimno, choć niektóre z nich dostępne są również w formie destylowanej. Furanokumaryny, jako cząsteczki o większej masie molekularnej, nie przechodzą do olejku podczas destylacji parą wodną, co oznacza, że destylowane olejki z limonki oraz cytryny są pozbawione fototoksycznych furanokumaryn, w przeciwieństwie do ich wersji wyciskanych. Niektóre olejki zawierają bardzo małe ilości furanokumaryn, które nie są wystarczające do wywołania fototoksyczności. Do takich olejków należą między innymi mandarynka i klementynka, choć i w tych przypadkach zaleca się ostrożność oraz odpowiednie rozcieńczanie olejków w olejku nośnikowym, by ograniczyć ryzyko do minimum.
Oto przykłady zawartości bergaptenu w niektórych olejkach cytrusowych. Olejek z bergamotki, który jest silnie fototoksyczny, zawiera zaledwie od 0,11 do 0,33% bergaptenu, podczas gdy uważany za niefototoksyczny olejek z mandarynki zawiera zaledwie 0,005% bergaptenu, a olejek destylowany z limonki zawiera zaledwie 0,0003% bergaptenu.
Lista fototoksycznych olejków eterycznych:
Bergamotka
Limonka (wyciskana)
Cytryna (wyciskana)
Grejpfrut
Olejek z liści mandarynki
Gorzka pomarańcza (wyciskana)
Absolut z liści figi
Lemon Verbena
Angelica root – olejek z korzenia arcydzięgla
Olejek kuminowy
Tagetes
Klementynka (wyciskana) – potencjalnie fototoksyczna
Mandarynka (wyciskana) – potencjalnie fototoksyczna
Bezpieczne stężenia dla rozcieńczania fototoksycznych olejków eterycznych:
Absolut z liści figi – nie istnieje bezpieczne stężenie rozcieńczenia.
Lemon Verbena – nie istnieje bezpieczne stężenie rozcieńczenia.
Tagetes – 0,01%
Olejek z liści mandarynki – 0,17%
Bergamotka – 0,4%
Olejek kuminowy – 0,4%
Limonka (wyciskana) – 0,7%
Angelica root – olejek z korzenia arcydzięgla – 0,8%
Gorzka pomarańcza (wyciskana) – 1,25%
Cytryna (wyciskana) – 2%
Grejpfrut – 4%
Mandarynka (wyciskana) – 5%
Jak unikać ryzyka związanego z fototoksycznością?
Unikaj stosowania fototoksycznych olejków eterycznych na skórę przed wyjściem w słoneczny dzień.
Stosuj olejki dostępne w wersjach niefototoksycznych, takie jak bergamotka Bergapten Free czy limonka destylowana.
Zrezygnuj ze stosowania olejków fototoksycznych przed planowanym opalaniem się lub korzystaniem z solarium.
Upewnij się, że stężenie olejków fototoksycznych w olejku bazowym mieści się w bezpiecznej strefie.
Jeśli jednak zastosujesz olejek fototoksyczny, zabezpiecz skórę przed ekspozycją na promienie UV na co najmniej 12–18 godzin – zakryj obszar skóry lub unikaj wychodzenia na zewnątrz. W przypadku konieczności wyjścia na słońce, zastosuj dodatkową ochronę w postaci kremu z wysokim filtrem UV (nie gwarantuje to pełnej ochrony).